POSTAWA CIAŁA
Postawa ciała jest efektem licznych interakcji pomiędzy poszczególnymi segmentami ciała. Interakcji wynikających m.in. z indywidualnych cech budowy anatomicznej, wrodzonych i wyuczonych wzorców posturalnych i ruchowych oraz częstości i intensywności podejmowanej aktywności ruchowej. Mechanizmami kształtującymi postawę ciała są napięcia biernych i czynnych elementów narządu ruchu sterowane na drodze świadomego lub odruchowego generowania impulsów nerwowych. Postawa ciała jest zdarzeniem aktywnym. Wymaga aktywacji wielu grup mięśniowych i umiejętności długotrwałego utrzymywania ich napięcia. Pozostawanie biernym w „walce” o utrzymanie postawy ciała powoduje, że „składamy się” zgodnie z działaniem siły grawitacji.
W prawidłowej postawie ciała obciążenie mięśni jest minimalne. W przypadku zmian ustawienia poszczególnych segmentów ruchowych dochodzi do zbliżenia przyczepów mięśni generujących ruch (skrócenie mięśni) i równoczesnego oddalenia przyczepów mięśni antagonistycznych (wydłużenie mięśni). Wielokrotne powtarzanie ruchów w danej płaszczyźnie i / lub permanentne, długotrwałe utrzymywanie ciała w pozycjach wymuszonych (np. w pozycji siedzącej) prowadzi do przebudowy funkcjonalnej struktur narządu ruchu, a z czasem także do zmian w ich budowie histologicznej. Adaptacyjne skrócenie mięśni prowadzi do zwiększenia nacisku na powierzchnie stawowe, a to skutkuje zmniejszeniem zakresu ruchu w stawie. Z drugiej strony mięśnie podlegające wydłużeniu ulegają stopniowemu osłabieniu. Słabszy jest również nacisk na powierzchnie stawowe, co prowadzi do zwiększenia zakresów ruchów w tych stawach. Zarówno stawy o zmniejszonej, jak i zwiększonej ruchomości są stawami o zwiększonej podatności na urazy.
Identyfikacja zaburzeń postawy ciała powinna odbywać się na każdym etapie pracy z młodym sportowcem. Nie można traktować stwierdzanych nieprawidłowości jako tematu tabu i lekceważyć zauważonego problemu. Nie można również, pomimo powszechności problemu traktować zaburzeń postawy jako normy rozwojowej. Zaburzenie postawy jest pełnoprawną jednostką chorobową i jako taka podlega diagnozie, leczeniu i działaniom profilaktycznym. Każda osoba mająca kontakt z młodym sportowcem ma inne zadanie i cele w procesie obserwacyjno‐diagnostycznym. Oprócz zrozumienia swoich zadań należy zdawać sobie sprawę z granicy swoich kompetencji oraz posiąść umiejętność identyfikacji momentu jej przekroczenia i zaistnienia konieczności skorzystania ze wsparcia zespołu specjalistów.
Rodzic
Głównym zadaniem Rodzica jest obserwacja dziecka w środowisku domowym, zarówno w czasie wolnym, jak i w trakcie wykonywania powtarzalnych czynności będących efektem realizacji obowiązków szkolnych czy domowych (siedzenie przy biurku, spożywanie posiłków, korzystanie z fotela, kanapy…). Należy zwrócić uwagę na monotypie ruchowe wymagające utrzymywania wymuszonej pozycji ciała (zwłaszcza te generujące obciążenia asymetryczne), należy zidentyfikować nawyki ruchowe (np. zrotowana zawsze w jedną stronę pozycja ciała podczas oglądania TV albo korzystania z telefonu) i poszukiwać asymetrii podczas chodu, biegu, wchodzenia po schodach… (obserwacji powinna podlegać symetria obciążeń miednicy, ustawienia stawów skokowych, współruchów kończyn górnych). Stwierdzenie potencjalnych odchyleń od oczekiwanej normy powinno być wskazaniem do konsultacji fizjoterapeutycznej. Można założyć, że werbalne próby korekty (nie garb się, wyprostuj się…) nie przyniosą oczekiwanych efektów, gdyż nieprawidłowa pozycja ciała nie jest efektem złych chęci dziecka tylko wynika zazwyczaj z istnienia dysbalansu mięśniowego i wymaga wdrożenia zestawu ćwiczeń korygujących. Częstym błędem /?/ popełnianym przez Rodziców jest chęć wykonywania treningu korygującego wraz z dzieckiem, zwłaszcza jeżeli któryś z Rodziców jest osobą aktywną fizycznie. Zazwyczaj jest to źródłem licznych konfliktów i narastających frustracji. Wydaje się, że najbardziej efektywne są okresowe konsultacje fizjoterapeutyczne połączone z modyfikacją zestawu ćwiczeń, które powinny być dostosowywane do przyrostu umiejętności motorycznych dziecka.
Trener
Istotna rola w tej drabince diagnostycznej przypada Trenerowi, który często spędza z Zawodnikiem najwięcej czasu i ma możliwość jego obserwacji w trakcie wysiłku fizycznego. Znaczna część zaburzeń postawy i / lub wzorców ruchowych ulega nasileniu w momencie osiągnięcia pewnego poziomu zmęczenia układu nerwowego i mięśniowego. Często jest to stan, którego nie uda się uzyskać w trakcie badania w gabinecie fizjoterapeutycznym czy lekarskim. Zadaniem Trenera w diagnostyce zaburzeń postawy ciała jest identyfikacja nieprawidłowych wzorców posturalnych i ruchowych wyrażających się m.in. asymetrycznym ustawieniem poszczególnych segmentów ciała (łopatek, barków, wcięcia talii, kolan) podczas wykonywania zadanych schematów ruchowych. Warto włączyć do zestawu zadań (np. na etapie rozgrzewki) proste ćwiczenia bazujące na podstawowych wzorcach – przysiad, stanie na 1 nodze, podpór przodem i bokiem… Pomimo częstej niechęci do ich wykonywania należy je potraktować w kategoriach ćwiczeń diagnostycznych, które przy wprawnej ocenie mogą dostarczyć dużej ilości informacji przydatnych nie tylko w procesie korekty postawy ciała, lecz również w optymalizacji specjalistycznych wzorców ruchowych.
Warto pamiętać, że wszystkie bólowe wzorce ruchowe wymagają dokładnej oceny i identyfikacji czynnika sprawczego. Wydaje się, że bezpiecznym okresem oczekiwania „że ból sam przejdzie” jest okres 3‐4 dni pod warunkiem, że nie jest on efektem ostrego urazu i / lub nie prowadzi do znacznego ograniczenia ruchomości w stawie.
Fizjoterapeuta
Następnym poziomem opieki nad młodym sportowcem powinien być gabinet fizjoterapeutyczny. Konsultujący Fizjoterapeuta powinien być świadomy obciążeń treningowych podejmowanych przez dziecko, ponieważ jednym z częściej popełnianych błędów jest stosowanie zbyt słabych bodźców w procesie rehabilitacji. Stosowanie ćwiczeń z minimalnym (zerowym) obciążeniem u dzieci przystosowanych do wielogodzinnych treningów nie spowoduje adaptacji układu nerwowego (przetorowania nowych wzorców ruchu) i przebudowy struktur kolagenowych, które wymagają stosowania obciążeń submaksymalnych w pełnym anatomicznym zakresie ruchu. Na podstawie własnych doświadczeń preferuję odejście od sformułowań „rehabilitacja dziecka z wadą postawy” na rzecz „treningu uzupełniającego / korygującego u dziecka z nieprawidłową postawą ciała”. Ta wydawałoby się niewielka modyfikacja nomenklatury podejmowanych działań niesie za sobą dużą zmianę ciężaru gatunkowego, istotną z punktu widzenia postrzegania problemu przez dziecko, grupę rówieśniczą i Trenera. Oczywiście nie dotyczy to dużych wad postawy wymagających wieloetapowego i złożonego procesu diagnostyczno‐terapeutycznego.
Lekarz
Ostatnim (niekoniecznie ostatecznym) etapem diagnostyki / leczenia zaburzeń postawy powinien być lekarz. Wobec niewydolności systemu opieki nad dzieckiem zdrowym na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej będzie to zazwyczaj lekarz pracujący w poradni ortopedycznej, poradni medycyny sportowej lub poradni rehabilitacyjnej. Istotne jest, żeby konsultujący specjalista był zaznajomiony ze specyfiką sportu młodzieżowego (także na poziomie wyczynowym), a najlepiej także z wymogami danej dyscypliny czy formy ruchu. Zadaniem lekarza powinno być przeprowadzenie diagnostyki w celu umożliwienia bezpiecznej dla Zawodnika pracy Fizjoterapeuty czy Trenera. Należy wykluczyć zmiany anatomiczne i przeciążeniowe oraz zidentyfikować stany mogące zwiększać ryzyko wystąpienia kontuzji. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości do obowiązków lekarza należy określenie ograniczeń dla procesu treningowego i ewentualnych wskazań do modyfikacji poszczególnych ćwiczeń. Wszystkie decyzje o czasowym / całkowitym przerwaniu procesu treningowego powinny być ostatecznością i należy je formułować po rozważeniu innych opcji postępowania.